O‘rta asr Sharq muarrixlarining fikriga ko‘ra, hozirgi O‘zbekiston hududlari VII asrdan Movarounnahr nomi bilan tilga olingan. Ushbu atama yurtimizga islom dining kirib kelishi bilan bog‘liq. Manbalarga ko‘ra, “Movarounnahr” so‘zi “daryoning narigi tomoni, ikki daryo oralig‘i, daryoning narigi sohili” manolarida ishlatilgan. Bu hozirgi Amudaryo bo‘lib, qadimda Jayhun nomi bilan yuritilgan.
Bu atama haqida daslabki ma’lumot hazrati Umar ibn Xattob (roziyallohu anhu) ning Abu Bakr at-Tamimiy Ahnaf ibn Qays ibn Muoviya ibn Husaynga (vaf. 70 yoki 72/689 yoki 690) yo‘llagan maktubida uchraydi. Asli ismi Zohhak bo‘lgan bu shaxs o‘z ismibilan emas, Ahnaf (ya’ni oqsoq) laqabi bilan tanilgan. Bu sahobiy Muhammad (alayhissalom) davrlarida musulmon bo‘lib, Umar (roziyallohu anhu) ning davlat boshqaruvlari vaqtida Xurosonga jo‘natilgan. “Siffin” jangida jasorat ko‘rsatib, Ali (roziyallohu anhu) ning ishonchli lashkarboshilaridan bo‘lgan.
Ahnaf ibn Qays hijriy 22 (mil. 642) yilda Xurosonning Marv va Balx shaharlarini egallagach, Xalifa Umar roziyallohu anhu unga shunday mazmundagi maktub yo‘llagan: “Ammo ba’d! Daryodan o‘tmanglar. Uning avvalgi tarafi bilan cheklaninglar. Xurosonga nima maqsadda kirganingizni yodda tutingizlar. O‘z maqsadingizda bardavom turinglar. Shunda g‘alabangiz ham ayon bo‘ladi. Daryoning u tarafiga o‘tishdan saqlaninglar”. Hazrati Umar (roziyallohu anhu) o‘z maktubini hamd-u sano bilan boshlab, o‘z lashkarboshiga daryoning narigi tomoniga o‘tmaslikka chaqirmoqda. Maktubdagi “dun” (oldi) va an-Nahr (daryo) so‘zlari daryoning oldi tarafi mazmunini anglatar edi. Bu esa o‘sha vaqtda “Movarounnahr”, ya’ni “daryoning orqa tarafi” atamasi mavjud boʼlganiga dalalolat qiladi.
Mashhur tarixchi Yoqut Hamaviy: “Movarounnahr Xurosondagi Jayhun daryosining narigi tomonidir” degan fikrni ilgari suradi. Muarrix Jayhun daryosining sharqiy tomonini “Haytallar yurti” deb ataydi. Islom kirib kelganidan so‘ng “Movarounnahr” deb yuritila boshlaganini zikr etadi. Daryoning g‘arbiy tomonini esa, Xuroson va Xorazm viloyatiga tegishli deydi. Shu o‘rinda yana Xorazmning Xuroson hududiga kirmasligini ta’kidlab, uning alohida boshqa yurt bo‘lganini uqtirib o‘tadi.
Manbalarda mazkur hududlarni Aleksandr Makedonskiy “Sug‘diyona” deb qayd etgan. Bu o‘lka Islom kirib kelmasidan avval “Turon” nomi bilan yuritilgan. XIX asrga kelib esa, bu hududlar “Turkiston” deb atala boshlagan. Tarixda Arablar kirib kelgandan keyingina mazkur yerlar “Movarounnahr” deb yuritila boshlangan edi. Arablar Movarounnahr deganda O‘rta Osiyoning Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi hududlarni nazarda tutganlar. Alloh (subhanahu va taolo) birinchi hijriy asrda Movarounnahr diyorini O‘zining oxirgi va mukammal dini Islom nuri bilan munavvar qildi. Bu diyor ahlining ko‘pchiligi Islomni ochiq qalb bilan qabul qildi. Ularning Islomi go‘zal bo‘ldi. Zotan Alloh taoloning O‘zi bu diyor odamlarini ularga bergan ajoyib tabiat va qobiliyatlarga mos va ularning rivojiga omil bo‘luvchi qiyomatgacha boqiy qoluvchi dini Islomga hidoyat qilgan edi. Movarounnahr aholisining Islom diniga kirishi ularning ko‘plab qobiliyatlarining ochilishiga, hayotning ko‘plab jabhalarida o‘zlarining peshqadamliklarini isbot qilishga olib keldi. Tez orada Islomning turli soha va ilmlari bo‘yicha Movarounnahrlik namoyandalar yetishib chiqa boshladilar. Bu harakat tezlik bilan rivoj topdi va turli ilmlarda umumdunyo miqyosidagi buyuk allomalar yetishib chiqa boshladi. Shu tariqa Movarounnahrda Islom dini va islomiy ilmlar rivoji boshlandi. Tez orada Buxoro, Samarqand, Termiz, Nasaf kabi shaharlarning nomi islomiy shaharlar sifatida butun dunyoga tanildi.
Movarounnahrdan o‘sha vaqtda mavjud bo‘lgan barcha ilmlar bo‘yicha yetuk allomalar chiqibgina qolmasdan, balki bir qancha yangi ilmlarga asos solgan ulug‘ zotlar ham yetishib chiqdilar. Ushbu holatning o‘zi Movarounnahr aholisining insoniyat tarixiga, ilm, fan, madaniyat rivoji tarixiga kirishiga Allohningqiyomatgacha boqiy dini Islom sabab bo‘lganining yorqin dalilidir. Alloh taoloning oxirgi va mukammal dini bo‘lmish Islomda kishilarni irqi, millati, yashash joyi, tiliga qarab ajratish yo‘q edi. Hamma ixlosiga, e’tiqodiga, qilgan mehnatiga yarasha qadr topar edi.Shuning uchun ham aslida qobiliyatli bo‘lgan Movarounnahr diyori aholisi Islomda o‘zining murodi-maqsadi va halovatini topdi. Islom tufayli hayotning barcha sohalarida ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. Islom soyasi ostida bu diyor gullab-yashnadi. Xalq esa o‘sha vaqtdagi dunyoning peshqadam xalqlaridan biriga aylandi.
Agar tarixga diqqat bilan nazar soladigan bo‘lsak, hayotning barcha sohalarida ko‘zga ko‘ringan arboblar, dunyoga dong‘i ketgan buyuk shaxslar ayni islom davrida, islomiy hayot soyasida voyaga yetganlar. Butun olamga fan, madaniyat, hazorat (sivilizatsiya) markazlari sifatida tanilgan shaharlarimiz ham o‘sha vaqtda tilga tushgan. Dunyo tarixidagi oddiy haqiqatlarning biri shulki, ilm-u fansiz hech bir yurt, hech bir xalq, hech qanday jamiyat taraqiyotga erisha olmaydi.
Islom madaniyatining gullab-yashnashi, musulmon o‘lkalarining jahon tarixi ko‘rmagan taraqqiyotga erishishi, yurtlarning obod, xalqlarining peshqadam bo‘lishi ham Islom dinining ilm-fanga bo‘lgan o‘ta yaxshi munosabatidan edi. Dunyoda hech bir din, tuzum, falsafa yoki harakat ilm talab qilishni ibodat darajasiga ko‘targan emas. Talabi ilmni har bir erkak va ayol uchun beshikdan lahadgacha farz qilgan emas. Ulamolarning siyohini shahidlar qoniga tengalashtirgan emas.
Fiqh ilmining tarixiga nazar soladigan bo‘lsak, Islomning avvalgi davrida tafsir, hadis, usulul fiqh va boshqa ilmlar kabi fiqh ilmi ham alohida ilm shaklida ajralib chiqmagan edi.
Dastlab Makkai Mukarramada o‘n uch yil davomida asosan aqidaga taalluqli oyatlar tushdi. Kеyinroq, ayniqsa Madiynai Munavvaraga hijrat qilingandan so‘ng, hukmga tеgishli oyatlar ham tusha boshladi. Ularning hammasini Rasululloh (sallallohu alayhi vasallam) hali uncha ko‘paymagan musulmonlar jamoasiga o‘qib, tushuntirib bеrar edilar. U vaqtdagi musulmonlarning dеyarli barchasi arablar bo‘lib, arab tilini nozik joylarigacha yaxshi tushunishar, Qur’oni Karim oyatlari va Rasululloh (sallallohu alayhi vasallam)ning hadislarini hеch qiynalmay anglashar va ularga amal qilishar edilar.
Mabodo ba’zi tushunmovchiliklar bo‘lsa, darrov Nabiy (sallallohu alayhi vasallam) ning o‘zlaridan so‘rab olishar edi. O‘sha vaqtda sahobalarning sodda hayotlaridagi asosiy ishlari ham shundan iborat edi.
Rasululoh (sallallohu alayhi vasallam) ning muborak hayotlarining oxiriga kеlib Qur’oni Karim oyatlari tushishi nihoyasiga yеtib qoldi. Kеyingi bosqichdagi oyatlarning ko‘plari hukmlarga tеgishli edi. Turli qabila va yurt odamlari Islomni qabul qilishdi. Yangi musulmonlar qarshisida dеyarli yigirma uch yil davo-mida tushib to‘plangan oyatlarni o‘qib-o‘rganish, ularga amal qilish, shariat ahkomlarini o‘z hayotlarida tadbiq qilish vazifasi turar edi. Tabiiyki, yosh sahobalar o‘zlaridan kattalardan, yangi musulmonlar eskilaridan shar’iy masalalarni so‘ray boshlashdi.
Bu ishlarda ba’zi sahobalar o‘z ilmlari, topqirliklari bilan boshqalardan ajralib chiqdilar. Ulamolarimiz fiqh bilan mashhur bo‘lgan sahobalarga to‘rt xalifani, Abdulloh ibn Ma’sud, Abdulloh ibn Umar, Abdulloh ibn Abbos, Abdulloh ibn Amr ibn Oss, Zayd ibn Sobit va Oisha onamiz roziyallohu anhumni misol qilib kеltiradilar.
Shuningdеk, Nabiyimiz Muhammad (sallallohu alayhi vasallam) aholisi musulmon bo‘lgan uzoqroq yurtlarga o‘sha yеrdagilarga shariat ahkomlarini o‘rgatish, ularning hayotida oriz bo‘ladigan masalalarni hal etish uchun o‘z vakil-larini yubora boshladilar.
Jumladan, Yamanga Muoz ibn Jabal roziyallohu anhuni yuborishni iroda qildilar. Muoz ibn Jabal roziyallohu anhu o‘z ish joylariga jo‘nab kеtayotganlarida Rasululloh (sallallohu alayhi vasallam) bilan u kishi o‘rtasida quyidagi rivoyatda zikri kеlgan suhbat bo‘lib o‘tdi.
Muoz ibn Jabalning Hims ahlidan bo‘lgan sohiblaridan rivoyat qilinadi:
“Rasululloh (sallallohu alayhi vasallam) Muozni Yamanga yuborishni iroda qilganlarida: “Sеnga bir masala oriz bo‘lsa, qanday qilib hukm chiqarasan?” – dеdilar.
“Allohning kitobi ila”, – dеdi.
“Allohning kitobidan topmasang-chi?” – dеdilar.
“Rasululloh (sallallohu alayhi vasallam) ning sunnati ila”, – dеdi.
“Rasululloh (sallallohu alayhi vasallam) ning sunnatidan ham, Allohning kitobidan ham topmasangchi?” – dеdilar.
“Fikrim bilan ijtihod qilaman, bo‘sh kеlmayman”, dеdi.
Bas, Rasululloh (sallallohu alayhi vasallam) uning ko‘kragiga urdilar va: Alloh Rasulining vakilini Allohning Rasulini rozi qiladigan narsaga muvaffaq qilgan Allohga hamd bo‘lsin”,- dеdilar” (Abu Dovud rivoyat qilgan). Barcha hadis kitoblarida kеltirilgan ushbu mashhur voqеa asrlar davomida faqihlarimizni yangidan-yangi ilmiy cho‘qqilarga, izlanishlarga chorlashi bilan birga, Qur’oni Karim oyatlari, boshqa hadislar bilan bir qatorda fiqh ilmiga hujjat va dalil ham bo‘lib kеlmoqda.
Hijriy birinchi asrning ikkinchi yarmi va ikkinchi asrda Islom dini dunyo bo‘ylab kеng tarqaldi. Arab bo‘lmagan turli xalqlar ham musulmon bo‘ldilar. Tabiyki, ular o‘zlariga Qur’oni Karim va Nabiyimiz (sallallohu alayhi vasallam)ning sunnatlaridan shariat ahkomlarini chiqarib, tartibga solish imkoniga ega emas edilar. Bir tarafdan, til bilmaydilar, qolavеrsa, ilmlari yo‘q. Nima qilish kеrak? Bilganlardan so‘rash kеrak.
Shunday qilib, asta-sеkin, kishilarga diniy hukmlarni o‘rgatadigan, ularning savollariga javob bеradigan kishilar ajrab chiqa boshladi. Kеyinchalik, sharoit butun boshli kitoblar ta’lif qilish, masalalarni jamlab bayon qilishni ham taqozo qilib qoldi.
Bu haqiqatni xalifa Ja’far Mansur va imom Molik oralarida bo‘lib o‘tgan hodisadan ham bilib olsak bo‘ladi.
Imom Molik ibn Anas yoshliklarida Ja’far Mansur bilan birga o‘qigan ekanlar. Katta bo‘lganlarida yo‘llari turlicha bo‘lib, imom Molik ilmda, ayniqsa, fiqhda ulkan allomalik darajasiga еtib, hammaning hurmatiga sazovor bo‘ldilar.
Og‘aynilari va hamdarslari bo‘lmish Ja’far Mansur imomi Molik bilan majlis qurdi va u kishiga, yaqin orada mеn bilan sеndan bilimliroq odam yo‘q, o‘zing ko‘rib turibsan, mеn manovi ish ila mashg‘ul bo‘lib qoldim (ya’ni xalifalik). Sеn odamlarga diyniy ishlarni yеngillashtirib bеrsang, dеdi.
Imom Molik rozi bo‘ldilar va “Muvatto” kitobini ta’liyf qildilar. Yanagi haj mavsumida “Muvatto”kitobi bilan tanishgan xaliyfa Ja’far Mansur qoyil qoldi va imomi Molikka: “Juda yaxshi qilibsan, agar xohlasang, hamma odam-larni shu kitobga jamlayman”- dеdi. Imom Molik: “Yo‘q, unday qilma, Rasulullohning sahobalari hamma yoqqa tarqalib kеtishdi, ularning har biri o‘zi bilan yaxshilikni olib kеtdi”,- dеdilar. Ushbu qissadan ko‘rinib turibdiki, o‘sha davrda hatto davlat boshlig‘i ham kishilarga fiqhiy ko‘rsatmalar majmuasi lozimligini anglab еtgan. Ulamolar, jumladan, imom Molikdеk zabardast olim ham bu zaruratni tushunib aytganlar. Asta-sеkin Islom olamining turli joylarida faqih ulamolar еtishib chiqa boshladilar. Mazkur ulamolar o‘z ilmiy ishlarida fiqhiy ijtihodlariga to‘rtta narsani asosiy manba qilib olganlar.
Birinchisi: Qur’oni Karim. Ya’ni, faqih Islomda biror narsaning hukmi qanday ekanligini bilmoqchi bo‘lsa, avvalo Qur’onga murojaat qiladi. Unda nima hukm bo‘lsa, hеch qanday ikkilanishsiz qabul qiladi.
Ikkinchisi: Rasululloh (sallallohu alayhi vasallam) ning sunnatlari. Agar faqih biror masalaga javobni Qur’ondan topa olmasa, sunnatga murojaat qiladi. Uni topib, hukmini bayon ham qiladi.
Uchinchisi: Ijmo – bir davrning ijtihod ahli bo‘lgan ulamolarining bir ovozdan biror masalani qabul qilish-laridir. Misol uchun, Qur’oni Karimni kitob shakliga kеltirish zarurligi Qur’onning o‘zida ham Rasululloh (sallallohu alayhi vasallam) ning sunnatlarida ham ta’kidlanmagan. Ammo Rasululloh (sallallohu alayhi vasallam) ning vafotlaridan kеyin urushlarda Qur’onni yod biladigan qorilar ko‘plab shahid bo‘layotganidan tashvishlangan hazrat Umar (roziyallohu anhu) ning takliflari bilan xalifa Abu Bakr Siddiq (roziyallohu anhu) Qur’onni jamlashga amr bеrdilar. Bunga hamma rozi bo‘ldi, hеch kim qarshi chiqmadi. Bu ish ijmo orqali amalga oshdi.
To‘rtinchisi: Qiyos. Ya’ni, avvalgi manba’larda hukmi kеlmagan masalani, shunga o‘xshash mazkur manbalarda huk-mi bor narsaga qiyoslab hukm chiqarish. Misol uchun, Qur’onda xamr, ya’ni o‘sha vaqtda uzum, arpa, asal, xurmo kabi narsalarni achitish yo‘li bilan olinadigan mast qiluvchi ichimlik harom qilingan. Ulamolar shunga qiyoslab, ulardan boshqa mast qiluvchi ichimliklarni ham harom dеb ataganlar.
Faqihlarimiz suyanadigan masdarlardan yana urf, masolihul mursala, “shar’u man qablana shar’un lana”kabi ba’zi manbalar ham bor. Ular mazkur to‘rtta asosiy va qolgan yordamchi manbalarga suyangan holda ko‘p masalalarni hal qilganlar. O‘sha davrda ko‘plab faqihlar yеtishib chiqqanlar. Ularning ko‘pchiligi o‘zlari dunyodan o‘tishlari bilan fiqhiy ishlari ham qolib kеtgan.
Mustaqillikning ilk kunlaridanoq milliy qadryatlarimiz bilan birga, yurtimizdan chiqqan allomalarning ulug‘ nomlari qayta tiklashga davlatimiz tomonidan katta eʼtibor berildi. Yurtimiz allomalari jahon tamadduniga beqiyos hissa qo‘shganini butun dunyo tan olmoqda.
Toshkent islom instituti 4-kurs talabasi Jo’rayeva Madina
